Hoe de oncologische patiënt te ondersteunen bij het maken van keuzes over de juiste voeding

1 op de 2 oncologische patiënten verliest gewicht, al voor de diagnose¹

Ongeveer de helft van de oncologische patiënten krijgt te maken met gewichtsverlies ten gevolge van een verstoorde voedingstoestand.²

Dit terwijl goede voeding belangrijk is, en al helemaal voor mensen met kanker. Door deze ziekte en de behandeling heeft het lichaam een verhoogde behoefte aan voedingsstoffen, met name energie en eiwitten.

De oorzaken van gewichtsverlies en ondervoeding

Verminderde voedingsinname kan leiden tot gewichtsverlies en ondervoeding. Ook inflammatie met metabole ontregeling is een hoofdoorzaak van ondervoeding.³

Denk bij oorzaken van verminderde voedingsinname bijvoorbeeld aan⁴:

• verminderde eetlust, misselijkheid en reuk- en smaakverlies, veroorzaakt door het ziekteproces maar ook door bijwerkingen van de behandeling
• obstructie door de tumor
• verminderde opname capaciteit van de darmen ten gevolgen van de behandeling
• pijn, vermoeidheid of depressie

De gevolgen van gewichtsverlies

Een mogelijk gevolg van gewichtsverlies is ziektegerelateerde ondervoeding. Bij ernstige ziektegerelateerde ondervoeding is er sprake van meer dan 10% gewichtsafname.² Uit onderzoek blijkt dat maar liefst 33% van de oncologische patiënten te maken krijgt met ondervoeding.⁵

Ziektegerelateerde ondervoeding kan ernstige consequenties hebben: bij 1 op de 4 oncologische patiënten is dit uiteindelijk de oorzaak van overlijden.² Zie hieronder de gevolgen van gewichtsverlies bij oncologische patiënten.

Lees op de website van stuurgroep ondervoeding meer over de gevolgen van gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding: stuurgroepondervoeding.nl:

Bewezen verschil met voedingsondersteuning

Ondervoeding kan ernstige gevolgen hebben. De juiste ondersteuning met voeding kan het verschil maken in de behandeling. Zo blijkt uit onderzoek dat optimale voedingstherapie kan helpen om⁶:

• de bijwerkingen van bijvoorbeeld radio- of chemotherapie te verminderen
• de weerstand op peil te houden waardoor het risico op infecties afneemt
• het herstel na een behandeling zoals een operatie te bespoedigen
• kracht en energie te krijgen om de dagelijkse activiteiten uit te voeren
• meer levenskwaliteit te krijgen

Wat kunt u als diëtist doen?

Uit onderzoek blijkt dat een oncologische patiënt dagelijks een verhoogde behoefte aan eiwitten heeft in vergelijking met een gezond persoon: tot bijna twee keer zoveel.⁷ Toch weten veel patiënten niet goed hoe ze met voeding om moeten gaan.

Wat moeten ze wel of niet eten en drinken? Hoeveel is genoeg? Wat kan het beste gegeten of gedronken worden bij bijwerkingen of verlies van reuk? Ook tijdens het behandeltraject kunnen nieuwe vragen ontstaan door bijvoorbeeld bijwerkingen. Als diëtist maakt u een voedingsplan met de patiënt om zo goed mogelijk te ondersteunen tijdens de behandeling en het herstel.

Door de voedingsinterventie van de patiënt interdisciplinair te bespreken kunnen de verschillende therapieën goed op elkaar afgestemd worden. Zo kunt u in samenwerking met een fysiotherapeut ervoor zorgen dat de voedings- en bewegingstherapie op elkaar afgestemd is. Voeding en beweging gaan hand in hand om de spiereiwit balans te herstellen en het verlies van spiermassa te stoppen, zie afbeelding 2. 

Door samenwerking met de medisch specialist kan mogelijk eerder met een voedingsplan worden gestart om ziektegerelateerde ondervoeding te voorkomen. Daarnaast kunnen oncologisch verpleegkundigen ook screenen en alarm slaan bij een risico op ondervoeding, gezien zij de patiënt regelmatig zien en monitoren of de voorgeschreven hoeveelheid voeding wordt geconsumeerd.

Vaststellen van gewichtsverlies

Gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding kunnen de effectiviteit van de behandeling in de weg staan. Het is daarom van belang om gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding tijdig vast te stellen. Hiervoor zijn verschillende screeningsmiddelen beschikbaar waaronder de PG-SGA. De PG-SGA is de screeningstool die wordt aangeraden door de Landelijke Werkgroep Diëtisten Oncologie (LWDO). De tool is beschikbaar op papier maar ook als web-app tegen een eenmalige vergoeding van €5,- Klik hier om u aan te melden.

Wat kan helpen bij voedingsinterventie?

Het aanvullen van voedingsbehoeften kan op verschillende manieren. Door alle opties van voedingsinterventie vroegtijdig te bespreken met de patiënt kan het proces van voedingsondersteuning bevorderd worden. Daarnaast kan dit het schakelen tussen de verschillende manieren faciliteren om zo een mogelijk oplopend voedingstekort te beperken of te voorkomen. Uit onderzoek blijkt dat de juiste voedingsondersteuning kan bijdragen aan minder complicaties, sneller herstel, minder heropnames en betere kwaliteit van leven.^{8, 9}

1. Verrijken van dagelijkse voeding

Met kleine aanpassingen in voeding kunnen de verhoogde voedingsbehoeften worden aangevuld, zoals een verrijking in eiwitten Dit kan met wat de patiënt vaak al in huis heeft of gemakkelijk in de supermarkt kan kopen Denk hierbij aan eiwitrijke producten als kaas, kwark, vis en vlees.

2. Medische drinkvoeding

Wanneer het niet lukt om de voedingsbehoefte met aanpassingen in het dieet te ondervangen of wanneer gewone voeding even niet kan of mag, kan medische drinkvoeding helpen.
De meerwaarde van medische drinkvoeding:

• het helpt om de voorgeschreven aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voedingsstoffen binnen te krijgen
• het levert extra eiwitten, energie, vitaminen en mineralen in een klein volume, geadviseerd op basis van de behoeften van de patiënt
• het helpt om het voedingsevenwicht te herstellen wanneer dat met het gewone dieet niet lukt

Omdat iedereen op z’n eigen manier eet, zijn er bij Nutricia producten in allerlei verschillende samenstellingen te vinden. Nutricia heeft een breed assortiment aan medische drinkvoeding in handige flesjes. Ook valt er te variëren in temperatuur door het koud of warm te nuttigen en kan het verwerkt worden in recepten.

Met name bij systemische behandeling krijgen veel patiënten te maken met verandering in reuk en smaak. Om die reden heeft Nutricia, samen met oncologische patiënten, bepaalde varianten van Nutridrink ontwikkeld die een smaakervaring geven opdat uw dieetadvies beter kan worden opgevolgd.

_{Nutridrink is een voeding voor medisch gebruik. Dieetvoeding bij ziektegerelateerde ondervoeding. Uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht.}

3. Sonde- of parenterale voeding

Wanneer een patiënt veel stress ervaart rondom eten of het moeilijk is om voldoende voeding binnen te krijgen, kan sondevoeding een oplossing zijn. Op deze manier kan er een zorg worden weggenomen. Het kan helpen om met de patiënt te bespreken dat tijdelijk gebruik van sondevoeding niet per definitie de ernst van de situatie weergeeft, maar wordt voorgeschreven omdat dit op een bepaald moment het beste bij de situatie van de patiënt past.

Sondevoeding kan de dagelijkse voeding van de patiënt aanvullen of volledig vervangen. Parenterale voeding wordt alleen toegediend wanneer sondevoeding en gewoon eten niet mogelijk is. Beide kunnen ook thuis gebruikt worden.

4. Overige voedingsinterventies

Tijdens een behandelingstraject komt het soms voor dat de patiënt problemen ervaart met slikken of zich verslikt. Bespreek slikproblemen of dysfagie met de arts en logopedist. Aangepaste consistentie van voeding en dranken kan dan noodzakelijk zijn. Bij Nutricia bieden we verschillende mogelijkheden voor het verdikken van voeding en dranken. Allereerst is er Nutilis Clear en Nutilis Powder waarmee het eten en drinken verdikt kan worden tot de gewenste viscositeit (dikte).

Daarnaast zijn er voorverdikte producten: Nutilis Complete Stage 1, Nutilis Complete Stage 2 en Nutilis Fruit Stage 3. Hoe hoger de ‘stage’, hoe dikker de textuur. In Nutilis Complete zitten voedingsstoffen die het lichaam nodig heeft, zoals calorieën, eiwitten en vezels en micronutriënten. Het is verkrijgbaar in verschillende smaken. De Nutilis producten hebben zogeheten amylaseresistente eigenschappen. Blijft werkzaam ook in contact met speeksel. Behoud van de juiste consistentie om veiliger te kunnen slikken om op deze manier de kans op het verslikken te verkleinen.

_{Nutilis is een voeding voor medisch gebruik. Dieetvoeding bij ziektegerelateerde ondervoeding. Uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht.}

TIP

Bent u al bekend met het Pinktrainer platform? Pinktrainer is een interactief platform dat u samen met uw collega fysiotherapeut kunt gebruiken om uw oncologisch patiënt van een persoonlijk voedings-, bewegings- en mindfulnessadvies te voorzien. De patiënt, de fysiotherapeut en uzelf kunnen zo de voortgang live monitoren.

Als diëtist kunt u een voedingsplan op maat toewijzen aan de patiënt, terwijl de fysiotherapeut hetzelfde doet met trainingen. De patiënt kan in de Pinktrainer app zelf de voltooide trainingen en voedingsinname registreren om zo de voortgang automatisch te meten. Alle betrokken zorgverleners zijn zo verbonden in een app om de patiënt zo goed mogelijk te ondersteunen voor, tijdens en na de behandeling.

Neem contact op met Pinktrainer voor gratis twee weken licentie van dit dashboard en om toegang te krijgen tot trainingen hoe Pinktrainer als zorgverlener te gebruiken: Pinktrainer.

Samen Beslissen

Samen Beslissen is een wetenschappelijk bewezen methodiek die, in het geval van een (medische) beslissing over een behandeling, de expertise, voorkeuren en perspectieven van zowel de behandelaar als de patiënt meeweegt. Patiëntenfederatie Nederland en de NVD, naast andere organisaties, hebben het streven dat Samen Beslissen een gewoonte wordt in de zorg.^{10, 11}

Het is inmiddels bewezen dat Samen Beslissen de zorg en ondersteuning verbetert.
Een aantal voordelen van Samen Beslissen zijn:^{10, 12}

• beter geïnformeerde patiënten
• een actievere rol van de patiënt bij het nemen van beslissingen
• patiënten die medisch gezien verstandige keuzes maken
• patiënten die trouwer zijn aan hun behandeling
• behandelingen die beter aanslaan
• hogere tevredenheid onder patiënten

Meer leren over Samen Beslissen? Volg de e learning: E learnings ‘Samen Beslissen’ vanaf 15 januari 2021 beschikbaar via Bohn Stafleu van Lochem | NFK

Uw patiënt beslist graag mee

De NFK heeft onderzocht dat de oncologische patiënt in 82% van de gevallen samen wil beslissen.¹³ Dit terwijl slechts 37% van de patiënten aangeeft de beslissing ook daadwerkelijk samen te nemen.¹⁴

Door samen te beslissen worden alle mogelijkheden besproken en alle factoren hierin meegewogen. Zo wordt voeding, iets waar de patiënt dagelijks mee te maken heeft, ook meegenomen in de beslissing en het plan van aanpak. In veel gevallen is voeding namelijk niet top-of-mind bij patiënten, weten ze niet welke opties er bestaan, wat de voor en nadelen zijn en consequenties kunnen zijn voor hun situatie. Ook zijn patiënten zich niet altijd bewust van het effect van gewichtsverlies op hun behandeling.¹⁵ Tegelijkertijd zijn patiënten wel op zoek naar een stuk controle en kijken uit naar een zo snel mogelijk herstel. Als diëtist bent u degene die hierbij kan ondersteunen om de patiënt bewust te maken van de rol van voeding. En over de mogelijke negatieve consequenties van gewichtsverlies. Dit kan volgens de Samen Beslissen methode.

Samen Beslissen in 4 stappen

1. U bespreekt de verschillende dieetbehandeling mogelijkheden, met de verschillende voor en nadelen en de bijbehorende kans daarop
2. U geeft aan wat dit betekent voor de situatie waar de patiënt zich in bevindt
3. U geeft aan wat uw persoonlijke voorkeur is en vraagt naar de voorkeuren van de patiënt en of er vragen of twijfels zijn
4. U maakt samen de afweging en beslissing voor wat het beste is voor de patiënt

Verdiepende informatie, hulp, voorbeeldvragen en de 4 stappen vindt u hier.

Sterk Aan: samen actie

Om u te helpen de patiënt bewust te maken van de rol van voeding, hebben we een website genaamd www.sterkaan.nl, een poster en een flyer voor patiënten gemaakt. U kunt via sterkaan@danone.com onder vermelding van uw naam en adres de patiëntflyer en poster aanvragen. U zult deze binnen twee weken ontvangen. Zie hier de PDF van de flyer en de poster om een digitaal exemplaar te gebruiken. Wij moedigen u aan de sterkaan.nl website met uw oncologische patiënten te delen.

Vragen over medische voeding?

Neem voor vragen over medische voeding contact op met de diëtisten van Nutricia Medische Voedingsservice via 0800 - 022 33 22 (gratis, op werkdagen van 8.30 tot 17.00 uur). Internet/chat: www.nutricia.nl of e-mail: medischevoeding@nutricia.com.

Referenties

1. Dewys WD, Begg C, Lavin PT, Band PR, Bennett JM, Bertino JR, et al. Prognostic effect of weight loss prior to chemotherapy in cancer patients. Eastern Cooperative Oncology Group. Am J Med 1980;Oct.69(4):491-7.
2. Richtlijn ondervoeding bij kanker. 2019 Federatie Medisch Specialisten. https://www.stuurgroepondervoeding.nl/wp-content/uploads/2019/02/SoV01-Richtlijn-Ondervoeding-losse-paginas-210x297februari-2019.pdf
3. De van der Schueren. Nutrition 67-68 (2019) 110550
4. Richtlijn ondervoeding bij patiënten met kanker. Federatie Medisch Specialisten 2021. SoV01 Richtlijn Ondervoeding losse paginas 210x297februari 2019.pdf (stuurgroepondervoeding.nl)
5. Landelijke prevalentiemeting zorgproblemen 2015
6. voedingenkankerinfo.nl
7. Arends J, et al. ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clin Nutr. 2017;36(1):11-48
8. De Waele E. et al. Appetite 91 (2015) 298-301
9. Patientenfederatie Nederand : Samen Beslissen (patientenfederatie.nl)
10. https://www.paramedischplatform.nl/
11. Waarom Samen Beslissen? - Begin een goed gesprek
12. NFK, Samen beslissen over de kankerbehandeling: hoe ervaren patiënten dat? rapport, 2018
13. Kantar, doelgroepenonderzoek onder zorgverleners en zorggebruikers, Samen Beslissen, 2020