1 op de 2 oncologische patiënten verliest gewicht, al voor de diagnose (1)

Ongeveer de helft van de de oncologische patiënten krijgt te maken met gewichtsverlies ten gevolge van een verstoorde voedingstoestand.² Dit terwijl goede voeding en beweging belangrijk is, en al helemaal voor mensen met kanker. De ziekte en behandeling zorgen ervoor dat het lichaam een verhoogde behoefte aan voedingsstoffen heeft, met name energie en eiwitten. Een verslechterde voedingstoestand kan een negatief effect hebben op de therapie die u met uw cliënt heeft ingezet.

Als fysiotherapeut is het daarom belangrijk om aandacht te hebben voor veranderingen in lichaamsgewicht en samenstelling, en op spiermassa en -kracht. Gewichtsverlies of afname van spiermassa en -kracht kan een indicatie zijn van ondervoeding en een reden zijn om de patiënt naar een diëtist te verwijzen.

De oorzaken van gewichtsverlies en ondervoeding

Verminderde voedingsinname kan leiden tot gewichtsverlies en ondervoeding. Ook inflammatie met metabole ontregeling is een hoofdoorzaak van ondervoeding.³

Denk bij oorzaken van verminderde inname bijvoorbeeld aan⁴:

• verminderde eetlust, misselijkheid en smaakverlies veroorzaakt door het ziekteproces maar ook door bijwerkingen van de behandeling
• obstructie door de tumor
• verminderde opname capaciteit van de darmen ten gevolgen van de behandeling
• pijn, vermoeidheid of depressie

De gevolgen van gewichtsverlies

Een mogelijk gevolg van gewichtsverlies is ziektegerelateerde ondervoeding, waarbij er bij ernstige ziektegerelateerde ondervoeding sprake is van meer dan 10% gewichtsafname.² Uit onderzoek blijkt dat maar liefst 33% van de oncologische patiënten hiermee te maken krijgt.⁵

Hiernaast kan gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding de effectiviteit van uw behandeling in de weg staan. Ondervoeding versterkt een mogelijke disbalans in spiereiwitsynthese. Deze disbalans kan ontstaan door ziekte en wordt versneld door verminderde voedingsinname en activiteit. Wat uiteindelijk resulteert in een verlies van spiermassa. Deze balans kan worden gecorrigeerd door de juiste medische voedingsinterventie en training. Zie afbeelding 2.

Ziektegerelateerde ondervoeding kan ernstige consequenties hebben: bij 1 op de 4 oncologische patiënten is dit uiteindelijk de oorzaak van overlijden.⁵ Lees op de website van stuurgroep ondervoeding meer over de gevolgen van gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding: stuurgroepondervoeding.nl.

Zie hieronder de gevolgen van gewichtsverlies bij oncologische patiënten.

Voeding en beweging kunnen het verschil maken

Ondervoeding kan ernstige gevolgen hebben. De juiste ondersteuning met voeding in combinatie met beweging kan het verschil maken in de behandeling. Optimale voedings en bewegingstherapie biedt de volgende voordelen⁶:

• de bijwerkingen van bijvoorbeeld radio of chemotherapie verminderen
• de weerstand op peil houden waardoor het risico op infecties afneemt
• het herstel na een behandeling zoals een operatie bespoedigen
• kracht en energie krijgen om de dagelijkse dingen te doen
• meer levenskwaliteit krijgen

Wat kunt u als fysiotherapeut doen?

Uit onderzoek blijkt dat een oncologische patiënt dagelijks een verhoogde behoefte aan eiwitten heeft in vergelijking met een gezond persoon: tot bijna twee keer zoveel.⁷

Daarnaast weten patiënten niet goed hoe ze met voeding en beweging om moeten gaan. Wat moeten ze wel of niet eten en drinken? Hoeveel is genoeg qua beweging? Ook tijdens het behandeltraject kunnen nieuwe vragen ontstaan door bijvoorbeeld bijwerkingen.

Als fysiotherapeut maakt u een bewegingsplan met de patiënt om zo goed mogelijk te ondersteunen tijdens de behandeling en het herstel. Uw rol met betrekking tot voeding kan zijn:

• Signaleren van voedingsproblemen
• Screenen op ondervoeding en spiermassaverlies
• Tijdig verwijzen naar de diëtist
• Optimale afstemming van bewegings en voedingstherapie

Door de voedingsinterventie van de patiënt interdisciplinair te bespreken kunnen de verschillende therapieën goed op elkaar afgestemd worden. Zo kunt u in samenwerking met een diëtist ervoor zorgen dat de voedings- en bewegingstherapie op elkaar afgestemd is. Voeding en beweging gaan hand in hand om de spiereiwit balans te herstellen en het verlies van spiermassa te beperken of stoppen.

Vaststellen van gewichtsverlies

Gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding kunnen de effectiviteit van de behandeling in de weg staan. Het is daarom van belang om gewichtsverlies en ziektegerelateerde ondervoeding tijdig vast te stellen.

Hiervoor zijn verschillende screeningsmiddelen beschikbaar. De oncologische diëtist kan gebruik maken van de PG-SGA. De PG-SGA is de screeningstool die wordt aangeraden door de Landelijke Werkgroep Diëtisten Oncologie (LWDO). In deze screeningstool zitten onderdelen waar de fysiotherapeut een bijdrage aan kan leveren. Wilt u meer weten over deze tool, klik hier.

Als fysiotherapeut kunt u zelf het risico op ondervoeding screenen. Gebruik de eenvoudige tool SNAQ 65+. Zie onderstaande afbeelding.

Wat is belangrijk bij voedingsinterventie?

Een dieetbehandeling waarbij alle vormen van voeding bekend zijn bij de patiënt, en die adequaat en tijdig ingezet worden in afstemming met de patiënt. Dit kan een eventueel oplopend voedingstekort voorkomen of beperken. Daarnaast kan het bijdragen aan minder complicaties, sneller herstel, minder heropnames, en betere kwaliteit van leven.^3,8

De opties in voedingsinterventie

Het aanvullen van voedingsbehoeften kan op verschillende manieren. Deze dienen afgestemd te worden op de gekozen behandelmethode, situatie, wensen en behoeftes van de patiënt. Weet dat de diëtist verschillende opties heeft om de patiënt te ondersteunen. Zie hieronder de mogelijkheden in voedingsondersteuning:

1. Verrijken van dagelijkse voeding

Dit houdt in dat met kleine aanpassingen in voeding de verhoogde voedingsbehoeften worden aangevuld, zoals een verrijking in eiwitten. Dit kan met wat de patiënt vaak al in huis heeft of gemakkelijk in de supermarkt kan kopen. Denk hierbij aan eiwitrijke producten als kaas, kwark, vis en vlees.

2. Medische voeding

Wanneer interventie met normale en verrijkte voeding niet toereikend is, kan de volgende stap medische voeding zijn. De verschillende mogelijkheden zijn drink en sondevoeding. Medische voeding is uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht en wordt voorgeschreven door een arts of diëtist.

De meerwaarde van medische voeding:

• het helpt om de voorgeschreven aanbevolen dagelijkse hoeveelheid voedingsstoffen binnen te krijgen
• het levert extra eiwitten, energie, vitaminen en mineralen in een klein volume, geadviseerd op basis van de behoeften van de patiënt
• het helpt om het voedingsevenwicht te herstellen wanneer dat met het gewone dieet niet lukt

De medische voeding van Nutricia kan de dagelijkse voedingsinname aanvullen of soms vervangen. Nutricia heeft een breed assortiment aan medische drink en sondevoeding. Zo is er specifieke drinkvoeding die in combinatie met beweging een positieve invloed heeft op de voedingstoestand en het herstel van spiermassa en -kracht. Bespreek dit met de diëtist. Het vaak tijdelijk gebruik van medische drink- en sondevoeding geeft dus niet per definitie de ernst van de situatie weer, maar wordt voorgeschreven omdat dit op een bepaald moment het beste bij de situatie van de patiënt past.

_{Medische voeding is voor medisch gebruik. Dieetvoeding bij ziektegerelateerde ondervoeding. Uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht.}

3. Overige voedingsinterventies

Tijdens een behandelingstraject komt het soms voor dat de patiënt problemen ervaart met slikken. Bespreek slikproblemen (dysfagie) met de arts en logopedist. Aangepaste consistentie van voeding en dranken kan dan noodzakelijk zijn.

Bij Nutricia bieden we verschillende mogelijkheden voor het verdikken van voeding en dranken. Allereerst is er Nutilis Clear en Nutilis Powder waarmee het eten en drinken verdikt kan worden tot de gewenste viscositeit (dikte).

Daarnaast zijn er voorverdikte producten: Nutilis Complete Stage 1, Nutilis Complete Stage 2 en Nutilis Fruit Stage 3. Hoe hoger de ‘stage’, hoe dikker de textuur. In Nutilis Complete zitten voedingsstoffen die het lichaam nodig heeft, zoals calorieën, eiwitten en vezels en micronutriënten. Het is verkrijgbaar in verschillende smaken. De Nutilis producten hebben zogeheten amylaseresistente eigenschappen. Blijft werkzaam ook in contact met speeksel en behoud van de juiste consistentie om veiliger te kunnen slikken om op deze manier de kans op het verslikken te verkleinen.

_{Nutilis is een voeding voor medisch gebruik. Dieetvoeding bij ziektegerelateerde ondervoeding. Uitsluitend te gebruiken onder medisch toezicht.}

TIP

Bent u al bekend met het Pinktrainer platform? Pinktrainer is een interactief platform dat u samen met uw collega diëtist kunt gebruiken om uw oncologisch patiënt van een persoonlijk voedings-, bewegings- en mindfulnessadvies te voorzien. De patiënt, diëtist en uzelf kunnen zo de voortgang live monitoren.

Als fysiotherapeut kunt u een bewegingsplan op maat toewijzen aan de patiënt, terwijl de diëtist hetzelfde doet met voeding. De patiënt kan onder andere zelf de voltooide trainingen en voedingsinname registreren in de app om zo de voortgang automatisch te meten via het platform. Alle betrokken partijen zijn zo verbonden in een app om de patiënt zo goed mogelijk te ondersteunen voor, tijdens en na de behandeling.

Neem contact op met Pinktrainer voor gratis twee weken licentie van dit dashboard en om toegang te krijgen tot trainingen hoe Pinktrainer als zorgverlener te gebruiken: Pinktrainer.

Samen Beslissen

Samen Beslissen is een wetenschappelijk bewezen methodiek die, in het geval van een (medische) beslissing over een behandeling, de expertise, voorkeuren en perspectieven van zowel de behandelaar als de patiënt meeweegt. Patiëntenfederatie Nederland en de NVD, naast andere organisaties, hebben het streven dat Samen Beslissen een gewoonte wordt in de zorg.^9,10

Het is inmiddels bewezen dat Samen Beslissen de zorg en ondersteuning verbetert. Een aantal voordelen van Samen Beslissen zijn^9,11:

• beter geïnformeerde patiënten
• een actievere rol van de patiënt bij het nemen van beslissingen
• patiënten die medisch gezien verstandige keuzes maken
• patiënten die trouwer zijn aan hun behandeling
• behandelingen die beter aanslaan
• hogere tevredenheid onder patiënten

Meer leren over Samen Beslissen? Volg de e-learning: E-learnings ‘Samen Beslissen’ vanaf 15 januari 2021 beschikbaar via Bohn Stafleu van Lochem | NFK

Uw patiënt beslist graag mee

De NFK heeft onderzocht dat de oncologische patiënt in 82% van de gevallen samen wil beslissen.¹² Dit terwijl slechts 37% van de patiënten aangeeft de beslissing ook daadwerkelijk samen te nemen.¹³

Door samen te beslissen worden alle mogelijkheden besproken en alle factoren hierin meegewogen. Zo wordt voeding, iets waar de patiënt dagelijks mee te maken heeft, ook meegenomen in de beslissing en het plan van aanpak. In veel gevallen is voeding namelijk niet top-of-mind bij patiënten, weten ze niet welke opties er bestaan, wat de voor- en nadelen zijn en consequenties kunnen zijn voor hun situatie. Ook zijn patiënten zich niet altijd bewust van het effect van gewichtsverlies op hun behandeling.¹⁴ Tegelijkertijd zijn patiënten wel op zoek naar een stuk controle en kijken uit naar een zo snel mogelijk herstel. Als fysiotherapeut kunt u hierbij ondersteunen om de patiënt bewust te maken van de rol van voeding en beweging. En over de mogelijke negatieve consequenties van gewichtsverlies. Dit kan volgens de Samen Beslissen methode.

Samen Beslissen in 4 stappen

1. U bespreekt de mogelijkheden in bewegingstherapie en neemt de rol van voeding hierin mee
2. U geeft aan wat dit betekent voor de situatie waar de patiënt zich in bevindt
3. U geeft aan wat uw persoonlijke voorkeur is en vraagt naar de voorkeuren van de patiënt en of er vragen of twijfels zijn
4. U maakt samen de afweging en beslissing voor wat het beste is voor de patiënt en verwijst eventueel door naar een diëtist

Verdiepende informatie, hulp, voorbeeldvragen en de 4 stappen vindt u hier.

Om u te helpen de patiënt bewust te maken van de rol van voeding, hebben we een website genaamd www.sterkaan.nl, een poster en een flyer voor patiënten gemaakt. U kunt via sterkaan@danone.com onder vermelding van uw naam en adres de patiëntflyer en poster aanvragen. U zult deze binnen twee weken ontvangen. Zie hier de PDF van de flyer en de poster om een digitaal exemplaar te gebruiken. Wij moedigen u aan de sterkaan.nl website met uw oncologische patiënten te delen.

Vragen over medische voeding?

Neem voor vragen over medische voeding contact op met de diëtisten van Nutricia Medische Voedingsservice via 0800 - 022 33 22 (gratis, op werkdagen van 8.30 tot 17.00 uur). Internet/chat: www.nutricia.nl of e-mail: medischevoeding@nutricia.com.

Referenties

1. Dewys WD, Begg C, Lavin PT, Band PR, Bennett JM, Bertino JR, et al. Prognostic effect of weight loss prior to chemotherapy in cancer patients. Eastern Cooperative Oncology Group. Am J Med 1980;Oct.69(4):491-7.
2. Richtlijn ondervoeding bij kanker. 2019 Federatie Medisch Specialisten. https://www.stuurgroepondervoeding.nl/wp-content/uploads/2019/02/SoV01-Richtlijn-Ondervoeding-losse-paginas-210x297februari-2019.pdf
3. De van der Schueren. Nutrition 67-68 (2019) 110550
4. Richtlijn ondervoeding bij patiënten met kanker. Federatie Medisch Specialisten 2021. SoV01-Richtlijn-Ondervoeding-losse-paginas-210x297februari-2019.pdf (stuurgroepondervoeding.nl)
5. Landelijke prevalentiemeting zorgproblemen 2015
6. voedingenkankerinfo.nl
7. Arends J, et al. ESPEN guidelines on nutrition in cancer patients. Clin Nutr. 2017;36(1):11-48
8. De Waele E. et al. Appetite 91 (2015) 298-301
9. Patientenfederatie Nederand : Samen Beslissen (patientenfederatie.nl)
10. https://www.paramedischplatform.nl/
11. Waarom Samen Beslissen? - Begin een goed gesprek
12. NFK, Samen beslissen over de kankerbehandeling: hoe ervaren patiënten dat? rapport, 2018
13. Kantar, doelgroepenonderzoek onder zorgverleners en zorggebruikers, Samen Beslissen, 2020
14. Voeding op de kaart, Rapportage patiëntreis voeding in het zorgpad ZGV voor darmkanker en borstkanker, 2018